DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 01:57

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

kadar elde ettiği bu ayrıcalıklar doğrultusunda Küçük Asya üzerinde
çalışmalar yapan Fransa, ihtilal sonrasında yayılmacılık siyasetini askerî
alanda da gerçekleştirmek isteyecektir. Diğer yayılmacı devletler ile çıkar
çatışmasına giren Fransa, Osmanlı topraklarındaki çıkarlarını; XI. yüzyıl
politikasını tekrar uygulamaya koyarak korumaya çalışacaktır. Böylece
ortaya çıkan “Ermeni Sorunu”, Osmanlı İmparatorluğu’nu parçalamayı ve
paylaşmayı düşleyen Batılı emperyalist devletlerin, XIX. yüzyılın başlarından
itibaren “Doğu Sorunu” adı altında izledikleri politikalar çerçevesinde siyasal,
ekonomik, kültürel ve sosyal boyutlarıyla incelenmesi gereken önemli bir
konu olarak karşımıza çıkmaktadır.2
Önemli bir jeopolitik ve stratejik konuma sahip olan Anadolu’nun yer
altı ve yer üstü zenginliklerinin cazibesine kapılan Sanayi Devrimi’ni
tamamlamış Batılı güçler, XIX. yüzyıldan itibaren, Osmanlı
İmparatorluğu’nun içine düştüğü siyasi ve ekonomik zor durumdan da
yararlanarak, devletin maliyesini kontrol etme olanağını hazırlayacak olan
sermaye transferi ve çeşitli ekonomik yatırımları temel alan yeni politik
seçenekler uygulamaya başlamışlardı. Bölge ile olan çıkarları nedeniyle
derin bir rekabet içine giren İngiltere, Fransa ve Rusya XIX. yüzyılda ve XX.
yüzyıl başlarında, Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün korunmasından
başlayarak önce Avrupa’daki topraklarının, daha sonra ise tüm topraklarının
paylaşılmasına yönelik politikalar izlemişlerdir ve sonuçta, XIX. yüzyıl
boyunca birbirlerinin çıkarlarını engellemeye çalışan bu devletler, yeri
gelince İtalya’yı da aralarına alarak Birinci Dünya Savaşı sırasında
aralarında yaptıkları üçlü ve dörtlü birtakım gizli paylaşım anlaşmalarıyla
Osmanlı topraklarını kâğıt üzerinde paylaşmışlar ve böylece Anadolu ve Orta
Doğu’daki çıkar bölgelerini belirlemişlerdir.
İşte Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğüne saygı prensibinin son
bulduğu, dolayısıyla Doğu Sorunu’nun yeni bir aşamaya ulaştığı 1878 Berlin
Anlaşması sonrası İngiltere ve Rusya’nın emperyalist amaçları
doğrultusunda Ermenileri kışkırtmalarıyla başlayan Ermeni sorunu, Birinci
Dünya Savaşı sırasında yeni bir boyut kazanmıştır. Savaş sırasında
politikalarını Almanya’yı kıskaç içine almak ve bu çerçevede onu Osmanlı
Devleti’nden ayırmak planı üzerine kuran İtilaf devletleri, dolayısıyla Osmanlı
yöneticilerinin dikkatlerini ülke içi sorunlara çekebilmeyi ve böylece
Almanya’yı doğudaki müttefikinin desteğinden yoksun bırakmayı
amaçlıyordu. Bu planın odağını ise, Osmanlı topraklarında yaşayan
azınlıkların kullanılması oluşturuyordu.3
Batıdaki Osmanlı Devleti ile ilgili yapılan planlar çerçevesinde,
kendilerine düşen sorumluluğun bilincinde olan Ermeniler ise, Birinci Dünya
Savaşı sırasında gerek Çarlık ordusuna gönüllü katılarak ve casusluk
faaliyetleriyle gerekse çıkarttıkları isyanlarla görevlerini yerine getirmişlerdi.

2 Hüner Tuncer; 19. Yüzyılda Osmanlı - Avrupa İlişkileri, Ümit Yay., Ankara, 2000, s. 27 - 39.
3 Matthew Smith Anderson; Doğu Sorunu (1774 - 1923), Çev. İdil Eser, Yapı Kredi Yay.,
İstanbul, 2000, s. 235 - 269.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 01:59

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Doğu Cephesi’ndeki bu gelişmeler sonucunda, çetecilik faaliyetinde bulunan
Ermeniler Dâhiliye Nezaretinin 26 Mayıs 1915 tarihli talimatı doğrultusunda
geçici olmak kaydıyla güneye kaydırılmışlardı.4
Ermeni Sorunu’nun ortaya çıkmasında aktif rol oynayan ülkelerden biri
olan Fransa, Birinci Dünya Savaşı öncesi dünyada baş gösteren bu derin
rekabet ortamında yerini alıyor ve bunun sonucunda savaşa sürükleniyordu.
Dünyayı bu savaşa sürükleyen ekonomik, dinsel, kültürel yayılma sürecinde
etkin rol alan Fransa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki maddi ve manevi
tarihsel çıkarları ise, Millî Mücadele sırasında izleyeceği politikalarda
belirleyici oluyordu. Konumuzun Millî Mücadele sırasında Fransa’nın
Anadolu’daki çıkarları ve bu çerçevede Ermenilerle olan ilişkileri olması
nedeniyle ilk aşamada bu çıkarlar irdelenecek, daha sonra ise bunların
Fransa’nın Ermeni politikasındaki belirleyiciliği tartışılacaktır.

1.Haçlı Seferleri Döneminde Fransa’nın Anadolu’daki Faaliyetleri

Üç semavi dince kutsal sayılan Kudüs şehrini Müslümanların elinden
kurtarmak Hristiyanlarca, özellikle Katoliklerce kutsal bir görev olarak
değerlendiriliyordu. Bu konuda başı Fransa çekiyor ve Kudüs’ü
Selçuklulardan geri almak için Pierre Lermit (Pierre I’Ermite) isimli bir papaz
yoğun çaba harcıyordu.5 Bu papaz, “İsa’nın mezarının, kâfir Türklerin elinde
olduğunu ve Hristiyan hacılara işkence yapıldığını” söyleyerek tüm Fransa
ve Almanya’yı dolaştı. Bu çabalarının sonucu olarak etrafında 50.000 kişi
toplandı. 1096 yılında Fransa’dan yola çıkan bu disiplinsiz topluluğun sayısı
Anadolu’ya gelindiğinde 600.000 kişiye ulaşmıştı.6

XI. yüzyılın sonunda gerçekleştirilen ve diğer Haçlı seferlerine göre
amacına en iyi şekilde ulaşan I. Haçlı Seferi (1096 - 1099) oldu. I. Haçlı
Seferi’yle İslam ve Hristiyan âlemi arasındaki büyük mücadele, yeni bir
döneme girmiş oluyordu. Seferin hedef aldığı Suriye ve Filistin topraklarına
hâkim olan Büyük Selçuklu Devleti ile Mısır’daki Fatımî hilafetinin taht
kavgaları ve çöküntü içinde bulunmaları, bu Haçlı kuvvetlerinin başarılı
olmasını sağlayan etmenlerden biriydi.

I. Haçlı Seferi için yola çıkan, savaş gücü ve savaşçı sayısı
bakımından da birbirine denk olmayan kuvvetler ancak İstanbul dışında bir
araya gelebildi. Fakat bunların başlarında bulunan dükler, kontlar, Anadolu
topraklarında karşılarına dikilen Türk birliklerine karşı etkili bir beraberlik
içinde savaşmalarına karşın, seferin sonuna kadar, hiçbir dönemde
iradelerini belli ve tek bir otoriteye bağlayamadılar. Bu, otoriteden kaçma,

-----------------------------------------

4 Yuluğ Tekin Kurat; “Doğu Anadolu’da Ermeni Sorunu (1900 - 1920)”, Tarih Boyunca Türklerin
Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Ankara, Kurtuluş Ofset Basımevi, 1985, s. 233.
5 P. M. Holt; Haçlılar Çağı (XI. Yüzyıldan 1517’ye Yakın Doğu), Çev. Özden Arıkan, Tarih Vakfı,
Yurt Yayınları, İstanbul, Ocak 1999, s. 19.
6 Sami Emirhan; Türkiye - Fransız İlişkileri ve Muhtemel Gelişmeler, Harp Akademileri Basımevi,
1993, s. 1.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:01

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

daha doğru bir deyimle, güçlerin birbirinden bağımsız olma eğilimi, maddi
çıkar hesaplarına dayanmakta idi.
I. Haçlı Seferi’ne katılanlar arasında Anadolu ve Haçlı tarihi açısından
önemli şahsiyetlerden biri olan, Baudouin de Boulogne adındaki bir Fransız
asilzadesi, Haçlı ordularıyla birlikte yola çıkmış ve öncelikle İstanbul’a
oradan Fırat’ın batısına geçerek 1097 yılında Tell-Bâşir’i (Ek - 1) Türklerden
almıştı. Tell-Bâşir’in ele geçirilmesinde Ermenilerden gelen yardım ve
desteğin önemi çok büyüktü. Nitekim Ermenilerin bu bölgede Türklere karşı
ilk kullanılışı bu yıllara dayanır.7
1098 yılı Ocak ayı içinde, Baudouin’in Tell-Bâşir’de bulunduğu bir
sırada, Urfa eşrafından bir elçi heyetinin gelip onu, şehirlerine davet ettiğini
görüyoruz. Urfa piskoposu ile birlikte 12 kişiden oluşan bu heyet; şehirlerini
civardaki Türk beylerinin akın ve taarruzlarından korumak üzere Baudouin’in
Urfa’ya gelmesini istiyordu.8 Böylece Urfa üzerine yürüyen Baudouin, 10
Mart 1098’de Urfa’ya hâkim oldu ve fiilen Urfa Kontluğu’nu kurdu.9
Haçlı seferlerinin asıl unsurları soylu derebeyleri değil, Ermenilerdir.
Seferlerin başlaması ve devam etmesi için Ermeniler ellerinden geleni
yaptılar. İstanbul’dan Kudüs’e kadar uzanan yol boyunca, Haçlılar
Ermenilerle birlikteydiler. Hristiyan ordularına yardım edebilmek için büyük
bir çaba içine girdiler. Çünkü Ermenilerin düşüncesine göre, “Haçlıları Tanrı
göndermişti.”
Ermeniler, Frankları Türklere tercih ediyor, bu yolda her türlü ihanet ve
cürüm işlemeyi marifet sayıyorlardı. Fakat farkında olmadıkları bir şey vardı!
O da Haçlıların kendi hesaplarına otonom prenslikler kurmaya geldikleriydi.
Zaten Haçlı Kontu Baudouin’in bir süre sonra Urfa Ermenilerine karşı samimi
olmadığı anlaşılıyordu. Baudouin, o vakte kadar kendi adamlarının azlığı
sebebiyle idarenin yüksek kademelerinde görevlendirdiği Ermenileri, esas
Haçlı ordusundan kuvvetli takviyeler alır almaz; bu makamlardan
uzaklaştıracaktı.10
Bu davranış Urfa Ermenileri tarafından hoş karşılanmadığı gibi, kısa
bir süre önce başlarına geçirmek için çırpındıkları Haçlı kontuna karşı bir
suikast hazırlamaya itti.11 Başarısızlıkla sonuçlanan bu suikast girişimini

-----------------------------------------------------------------

7 Işın Demirkent; Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098 - 1118), İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Matbaası,
1974, s. 13.
8 Albertus Aquensis; Liber Christianae Expeditionis pro Ereptione, Emundatione et Restitutione
Sanctae Hierosolymitanae Ecclesiae, R.H.C. occ.,IV, s. 352, terc. Hefele, H.,Albert von Aachen.
Geschichte des ersten Kreuzzuges, 2 cild, Jena 1923, s. 110. (Kararlarına göre bölgenin bütün
işlerinin yürütüldüğü, halkın ileri gelen on iki kişisi). Urfa’da böyle bir “On İkiler istişare heyeti”
den bahsedilir. Demirkent; s. 18.
9 a. g. e.; s. 36.
10 Mehlika (Aktok) Kaşgarlı; “Haçlı Seferleri ve Ermeniler”, 21. Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça
Bakış: Türk - Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu, Yay. Haz. Berna Türkdoğan, Divan
Yay., Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000, s. 30.
11 Albertus Aquensis; V, 16 - 18, s. 442-443. Terc. Hefele; I, s. 242 - 247.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:03

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

öğrenen Boudouin, kendisine bağlı ve güvenini kazanmış bir Fransız birliği
ile bütün bu suikastçıları tutuklatıp hapse attırdı. Bunların bütün servetlerine
el koydu.
3 Haziran 1098’de Haçlı ordularının Bohemund önderliğinde
Antakya’yı ele geçirmesiyle;12 Anadolu’da ikinci küçük Haçlı devletçiği
kurulmuş oldu. Bu devletçikler zamanla Anadolu’nun içinde bulunduğu
karışıklığı görerek hâkimiyet sahalarını genişletmeye çalıştılar.13
Haçlı Orduları, Urfa ve Antakya’yı ele geçirip emniyete aldıktan sonra
Kudüs’e yöneldiler. Çünkü Haçlı zihniyetine göre, Urfa ile Antakya Kaleleri
İslam dünyasının ortasına sokulmuş birer hançer ve Kudüs’ün kontrol
merkezleriydi. Nihayet Haçlı ordusu 15 Temmuz 1099’da 40.000 mevcutla
Kudüs’e girecek ve bu bölgenin sakinleri olan birçok Müslüman ve Yahudi’yi
kılıçtan geçirecekti.14
Urfa’daki Haçlı kontu ise bir süre sonra Ermenilere olan güvenini
tamamen yitirdiği için, bunların bütün servetlerine el koyarak 11 Mayıs
1113’te Urfa’dan sürülmelerine karar verdi. Zamanında Haçlılar için her şeyi
göze alan Ermeniler bağımsız olarak yaşadıkları topraklardan bütün
varlıklarını kaybederek ayrılmak zorunda bırakılıyorlardı.15
Haçlıların bu dönemde bütün yerli halkı şehirden çıkarmasıyla çok acı
olaylar yaşanmış ve buradan ayrılmak zorunda bırakılan halk çaresiz bir
şekilde Samsat’a (Bk. Ek - 1) gitmek zorunda bırakılmıştı. Böylece halkını
yitiren Urfa’nın tamamıyla ıssız kaldığını dile getiren Urfalı Mateos’un
belirttiğine göre; “Dilenci gibi gelen Frankları ilk olarak haçla karşılayıp
sinesinde toplayan bu şehir, şimdi dul kalmış bir kadın gibi yalnız oturuyordu.
İşte Franklar bu şehrin kendilerine yapmış olduğu iyiliklerin karşılığı olarak
onu, en kötü muamelelere maruz bıraktılar ve Hristiyanlara bu fenalığı reva
gördüler.” Nitekim modern haçlı tarihi yazarları da hadiseyi Urfalı Mateos’un
ifadesine göre aynen kaydetmişlerdir.16
Ayrıca Haçlıların, bütün devreler boyunca sadece Ermenilere karşı
değil bütün yerli halka karşı da çok sert davrandıkları modern batılı tarihçiler
tarafından da kabul edilmekteydi.17
1110 yılı Urfa Kontluğu tarihinde bir dönüm noktası olarak ortaya
çıkar. Çünkü bu dönemde İslam’ın, Haçlı seferleri karşısında taarruza

--------------------------------------------

12 Cahen, C; La Syrie du Nord, Paris, 1940, s. 227 vd.
13 I. Haçlı Seferi’nin en faal simalarından olan ve Antakya’ya tek başına hâkim olmuş bulunan
Bohemund’un da hâkimiyet sahasını genişletmek gayreti içinde olduğunu görmekteyiz.
14 Emirhan; s. 1. Kaşgarlı; s. 35. P. M. Holt; s. 23.
15 Urfalı Mateos Vekayinamesi (952 - 1136). Terc. Andreasyan, TTK yayınlarından, II. Seri, Nu.
21. Ankara, 1962, s. 249 vd. Demirkent; s. 58, 69, 145.
16 R. Grousset; Histoire des Croisades et du Royaume Franc de Jérusalem, c. I, Paris, 1934 -
1936, s. 489 vd. St. Runciman; A History of the Crusades, c. II, London, 1965, s. 129. Urfalı
Mateos; s. 249 vd.
17 Demirkent; s. 119. Kaşgarlı; s. 30, 31, 32.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:04

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

kalktığı ve Haçlı ordularını zor durumda bıraktığı görülür. Bu hareket
zamanla Büyük Selçuklu Devleti ile Suriye arasına bir kama gibi sokulmak
istenen Urfa Kontluğunu savunma durumuna itmiş ve bu kontluğun
temellerini sarsmaya başlamıştı.18
Bundan böyle Urfa’nın Hristiyan halkı, Ermeni nüfusu, kendi kaderini
kendisi tayin etmiş; özellikle yıpratıcı iç ve dış mücadelelerle eriyip yok
olmuştu. Kısaca Haçlı hareketinin İslam âleminde yarattığı reaksiyon sonucu
aşağı yukarı 35 yıllık (1110 - 1144) sistemli bir mücadeleden sonra
Elcezire’nin Fırat kavisi içinde kalan bu bölge böylece tamamen Türkleşti.19
Fransa’nın önderlik ettiği İkinci Haçlı Seferi 1147 - 1149 yılları
arasında, Üçüncü Haçlı Seferi ise 1189 - 1192 yılları arasında, yapılmıştı.
Fakat Haçlı orduları, Selçuklulara karşı giriştikleri tüm bu seferlerde, önemli
bir başarı elde edememiş ve ülkelerine geri dönmek zorunda kalmışlardı.
Sonuçta Urfa Kontluk Tarihi, Musul Atabeği İmadettin Zengi’nin Aralık
1144’te Urfa’yı tekrar ele geçirmesiyle kapandı.20
XIII. yüzyıldan itibaren yürütülen Haçlı seferleri, kutsal toprakların
kurtarılması amacından sapacak ve yerini Türklere karşı açılan savaşlara
bırakacaktır. Zaten Haçlı seferlerinin de asıl amacı, zengin Doğu’ya hâkim
olmak, refah kaynaklarını ele geçirmek, yeni topraklar zapt etmek ve kendi
çıkarlarını en üst seviyeye çıkartmaktı.
2. Osmanlı Devleti Üzerinde Fransız Çıkarları
Osmanlı dönemi Türk - Fransız ilişkileri çok daha önce başlamış
olmakla birlikte Kanuni Sultan Süleyman döneminde yoğunluk kazandı.
Şöyle ki bu dönemin Avrupası’nda güçlenen İspanya - Alman ittifakına
karşılık zor durumda kalan Fransa Osmanlı Devleti’nden yardım istiyordu.
Fransa’nın bu çağrısına karşılık veren Osmanlı Devleti, Macaristan üzerine
sefer düzenleyerek hem Fransa’ya yardım etmek hem de Osmanlı için büyük
bir tehdit unsuru olan Haçlı birliğini bölmek amacındaydı. Zaferle sonuçlanan
Mohaç Meydan Muharebesi sonunda bu amaca ulaşıldı ve Osmanlı Devleti,
Avrupa’daki yerini sağlamlaştırdı.
Osmanlı Devleti’nin Macaristan Seferi’yle, İspanya - Almanya
İmparatorluğu’nun ordularını kısa sürede yok etmesi, Avrupa’da şok etkisi
yaratmıştı. Ayrıca savaşta Osmanlı Devleti yanında yer alan Fransa da
Hristiyan âlemi tarafından “hain” olarak kabul edilmişti. Bu durumdan
endişelenen Fransa korkuyordu. Avrupa’da Fransa’yı koruyabilecek tek güç
Osmanlı Devleti’ydi.
Bu düşüncelerle Fransa Kralı, 1532 yılında bir elçi göndererek
Osmanlı-Fransız ittifakının yapılmasını istedi. Bu istek üzerine Osmanlı
---------------------------------------------

18 a. g. e.; s. 121.
19 Demirkent; (1118 - 1146), VII. Dizi, S. 91, TTK Yay., Ankara, 1987, s. 154.
20 P. M. Holt; s. 31, 43, 172.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:06

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Devleti, 1535 yılında Fransa’ya “olağanüstü korunmaya muhtaç devlet”
statüsü verdi ve hiçbir devlete verilmeyen ayrıcalıkları Fransa’ya tanıdı.
Böylece Fransa Avrupa koalisyonundan ayrılırken Osmanlı Devleti
tarafından himaye altına alınmış oldu.
Fransa’nın Osmanlı koruması altında olmasına rağmen, İspanya’nın
Cezayir kuşatmasına destekte bulunması dikkat çekicidir. Yine bu dönemde
I. François’nın Kanuni’ye yazdığı mektupta, Kudüs’teki Saint Sepulcre
Kilisesi üzerinde hak iddia ediyor olması, Fransa’nın Katolik kiliseleri
konusundaki tutumunu açıkça gösteriyordu.21
Fransa Osmanlı Devleti’ne karşı izlemiş olduğu bu ikiyüzlü
politikasından daha sonraki dönemlerde de vazgeçmemiş ve defalarca aynı
siyaseti tekrarlamıştır.
Avrupa’daki Rönesans ve reform hareketleri Batı toplumunun
yapısında köklü değişikliklere yol açtı. Coğrafi keşifler, ticaret yollarının
değişmesi, burjuva sınıfının doğuşu sömürgeciliğin hızla gelişmesine sebep
oldu. Avrupalı milletler, asırlardan beri varlığından haberdar oldukları
doğudaki zenginlikleri aramak ve onlara hâkim olmak için harekete geçtiler.
Böylelikle XVI. yüzyılın ortalarından itibaren Akdeniz yerini, yeni bir güç
merkezi olan Atlantik Bölgesi’ne bıraktı. Denizaşırı ülkeler ile ilişkilerin
Avrupa’ya sağladığı kazanç ve zenginlik, Atlantik bölgesinde bulunan Batı
Avrupa devletlerini yeni pazarlar aramaya sevk etti.
XVI. yüzyılda olumlu bir şekilde başlayan Osmanlı - Fransız ilişkileri;
yaşanan bu gelişmeler sonrasında, sonraki yüzyıllarda aynı şekilde devam
etmedi.
XVII. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlı Devleti eski kuvvet ve
dinamizmini kaybetmeye başlamıştı. Çünkü batıda Avusturyalılar doğuda
İranlılarla uzun süreli savaşlar yapılmıştı. Her ne kadar bu savaşlar başarıyla
sonuçlanmış olsa da Osmanlı maliyesine büyük yük getirmiş ve halkta
bıkkınlık doğurmuştu. Bu asır başlarında Türk - Fransız ilişkilerinde dikkat
çeken olay kapitülasyonların yenilenmesidir. V. Kapitülasyon Anlaşması’nın
diğer anlaşmalardan farkı; Fransızlara Osmanlı Devleti bünyesindeki
Katolikleri himaye hakkı verilmesi ile Cezayir korsanlarının Fransız
gemilerinin verdiği zararları gidermek ve Cezayir korsanlarını cezalandırmak
hakkının verilmesidir.22
Bu imtiyaz, Fransızları Katoliklerin koruyucu durumuna sokmaktadır.
Bu imtiyazı Fransa ileride Osmanlı üzerinde sürekli baskı aracı olarak

------------------------------------------------------------
21 A. de Lamartine; Cihan Hâkimiyeti (Türkiye Tarihi), Haz. M. R. Uzmen, Kervan Kitapçılık A. Ş.
Ofset Tes., Bas, 1976. s. 766 - 767. Emirhan; s. 6.
22 Yahya Akyüz; Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919 - 1922), 2. Baskı, Ankara,
TTK, 1988, s. 29. Ali İhsan Gencer; “İhtilalci Ermenilerin İhtilal Teşkilatı Talimatnamesi”, T.E.D.,
Sayı: 13, İstanbul, 1987, s. 579.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:07

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

kullanacaktı. Bu imtiyazın, Haçlı zihniyetini yaşatmak için özellikle alındığı
açıktır.
XVII. yüzyılda Fransa’nın güçlenip Osmanlı Devleti’ne ihtiyaç
duymaması ve koparttığı son imtiyazlar sayesinde Osmanlı toprakları
üzerinde serbestçe Katolik propagandası yapmaya başlaması Osmanlı
Devleti ile arasının açılmasına neden oldu. Fransız Katolikler, özellikle
Ermeniler üzerinde yoğunlaştırdıkları bu propaganda çalışmaları sonucunda
yaklaşık 30.000 Ermeni’nin Katolikliği kabul etmesini sağladılar.23
XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin gerileme devrine girmesi ve
Fransa’nın Osmanlı Devleti’nin desteğine artık ihtiyacı kalmamasıyla birlikte
Türk - Fransız ilişkilerinde zayıflama olduğu görülür.
Sanayi İnkılabı ile buhar makinesinin kara ve deniz taşıtlarında
kullanılması, sömürgecilik faaliyetlerine yeni bir ivme kazandırdı. 1760
yıllarında İngiltere’de başlayan bu inkılap, 1850’lerden sonra kara
Avrupası’na da yayıldı. Bütün bu gelişmeler iş gücü, ham madde ve pazar
arayışını da beraberinde getirdi. Sanayileşme ile birlikte büyük Avrupa
devletlerinden İngiltere, Rusya, Fransa ve Avusturya arasında sömürge
savaşı başladı. Bu işte en şanslı görülenler İngiltere ve Fransa idi. Fakat
Rusya onlar kadar şanslı değildi. Çünkü bir ülkenin Büyük Okyanus ve Baltık
gibi, sömürge savaşında işe yaramayan kıyılara sahip olmasının hiçbir
önemi yoktu. Bu yüzden Rusya ve Avusturya gibi devletler sömürge savaşını
sürdürebilmek için sıcak denizlere çıkmak zorundaydı. Bu iki ülkenin sıcak
denizlere ulaşması ancak Osmanlı Devleti üzerinden mümkün olabilirdi. İşte
bu nedenle Osmanlı Devleti’ne karşı olumsuz bir politika izlemeye başladılar.
Fakat onların Akdeniz’e inmek istemesi İngiltere ve Fransa’nın çıkarlarıyla
çatışınca Osmanlı Devleti, bu dört büyük Avrupa devletini karşısında buldu.
Daha sonra bunlara Almanya ve İtalya’da katılacaktı.24
XIX. yüzyıl ise dünyada güç dengelerinin önemli ölçüde değiştiği bir
çağdı. Bu değişimin bir ucu Sanayi İnkılabı, diğer ucu da şüphesiz Fransız
İhtilali’ydi. Fransa’daki ihtilal, Osmanlı Devleti tarafından Fransa’nın bir iç
meselesi olarak kabul edildi ve Fransa ile arada bir sınırın olmaması
nedeniyle Osmanlı idarecileri tarafından bu ihtilalin kendi toprakları üzerinde
etkili olamayacağı şeklinde değerlendirildi. Ayrıca Avrupa’da “Sürekli
Elçilikler”in de henüz bulunmaması gelişmeleri ancak dolaylı yollardan
öğrenilmesine neden oluyordu. Bu nedenle, Osmanlı Devleti’nin 1792 yılına
kadar ihtilalin karşısında ilgisiz kaldığı görüldü.
1792 yılında Fransa’nın yeni rejimini korumak ve diğer devletlere
tanıtmak üzere doğal sınırlarının dışında savaşa girmesi üzerine, Osmanlı
Devleti tarafsızlığını ilân etti. Fransa’nın bu arada, Osmanlı Devleti’ni
parçalamak için çalışan Avusturya ve Rusya’yı yenmesi, Fransa’ya karşı

-------------------------------------------------------
23 Emirhan; s. 12 - 13.
24 Tuğrul Baykent; “Güneydoğu Anadolu’da Fransız Harekâtı ve Atatürk (1918 - 1921)”, Doktora
Tezi, Ankara, 1991, s. 1.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:08

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

olan sempatiyi arttırdı. Fakat Osmanlı Devleti, Fransa’nın isteğine rağmen,
ihtilal rejimini hemen tanımaya yanaşmadı. Osmanlı yöneticilerine göre,
Fransa’nın yeni rejimi, bir Avrupa sorunuydu ve öncelikle Avrupa Devletleri
tarafından tanınmalıydı.25 Ancak Osmanlı Devleti, ihtilal karşısında gerçek
tarafsızlığını sürdürmekte devam ediyordu. Öyle ki bu dönemde, ihtilal
taraftarları Avrupa’nın hiçbir ülkesinde hoşgörü görmezlerken, Osmanlı
sınırları içerisinde serbestçe dolaşabiliyorlardı.
Fransa’yla süregelen dostane ilişkiler, ihtilal fikirlerinin Osmanlı halkı
arasında yayılması ve Napolyon’un Mısır ve Suriye Seferi ile sarsılmaya
başlamıştır. Bu seferden sonra Osmanlı Devleti dış politikasında, Fransa’ya
karşı İngiltere’nin desteğini sağlamak suretiyle bir denge siyaseti
uygulamaya başladı.
Bu arada Fransa, Napolyon Bonapart’ın Mısır ve Suriye Seferi
sırasında Osmanlı Ermenileri ile ilgilenmeye başlamış ve Hindistan Seferi’ni
Kafkasya üzerinden yapmayı düşünen Napolyon, Tiflis’te bu amaçla,
Ermenileri kapsayacak bir ordu kurmayı planlamıştı. Bu tasarı
gerçekleştirilemeyince, Paris’te “Şark Dilleri Okulu”nda bir Ermeni kürsüsü
oluşturulmuştu.26 Buna karşılık, Fransa’nın bölge üzerinde ilgisi gittikçe
artmıştır.27
Bir süre sonra ilişkilerin düzelmesinde, II. Mahmut döneminde
sürdürülen reformlarda Fransa’nın örnek alınması önemli ölçüde etkili
olmuştu. Bunun bir sonucu olarak Tanzimat döneminde Fransız kültür ve
teşkilatının Osmanlı geleneksel yapısına iyice sızdığı söylenebilir.28
Bu iyileşme 1535’ten sonra başlayan ticari ayrıcalık haklarının bu
dönemde de oluşturulması ile oluşan havanın yansımaları oldu. Fransa;
1838 tarihli Osmanlı - Fransız Ticaret Sözleşmesi ile çeşitli ayrıcalıklar elde
etmiş ve Osmanlı ile olan ticareti 1839’dan sonra büyük artış göstermişti.29
Sonuçta Fransa, Doğu Akdeniz’deki politik ve ekonomik çıkarlarını
sürdürebilmek için özellikle 1839’dan sonra Osmanlı Devleti’nin toprak
bütünlüğüne saygı göstererek yapılan ıslahatları destekler görünmüştür.30
İki devlet arasındaki ilişkiler, Yunan bağımsızlık hareketi ve Cezayir’in
Fransa tarafından işgali ile sarsıldı ise de Kırım Savaşı’nda gittikçe büyüyen
Rus tehdidine karşı İngiltere ve Fransa’nın Osmanlı Devleti’nin yanında yer
-------------------------------------

25 İsmail Soysal; Fransız İhtilali ve Türk - Fransız Diplomasi Münasebetleri, (1789 - 1802),
Ankara, 1964, s. 101. Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi, c. V, Ankara, 1961, s. 21 - 22.
26 Enver Ziya Karal; Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Meselesi, Dışişleri Akademisi Yay.,
Ankara, 1971, s. 8.
27 Enver Ziya Karal; Osmanlı Tarihi, c. VI, 3. Baskı, Ankara, 1983, s. 36.
28 İlber Ortaylı; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hilal Yay., İstanbul, 1983, s. 96.
29 İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Tarihi, c. II, 4. Baskı, Ankara, 1983, s. 506. Y. Akyüz; s. 61.
30 Karal; c. VI, s. 18. Robert Mantran; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c. II, Çev. Server Tanilli,
Adam Yay., Haziran 1995, s. 7.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:09

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

alması ile durum düzelir gibi olmuştu.31 Fakat temelleri 1877 - 1878 Osmanlı
- Rus Savaşı sonunda imzalanmış olan Yeşilköy ve Berlin Antlaşmaları ile
Ermeni sorununun ortaya çıkmasında Fransa’nın oynadığı roldeki
samimiyetinin derecesini göstermiştir.32
Fransa’nın, 1870’lerden itibaren Osmanlı Devleti’ne karşı mücadele
eden unsurları bağrına bastığı ve koruduğu biliniyordu. Zaten Ermeni Hınçak
komitesinin kuruluş yerinin Paris olması, Fransa’nın her ne olursa olsun
Haçlı zihniyetinden vazgeçmediğinin göstergesiydi.33 Hâlbuki Fransa’nın bu
dönemde Avrupa’daki durumu zayıflamaya başlamış; Prusya karşısındaki
yenilgisi ve Alman birliğinin doğuşu, İtalyan birliğinin kurulması gibi
gelişmeler bu devletin gücüne önemli ölçüde darbeler indirmişti.34
XIX. yüzyılın sonlarında Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzu
artık askerî olmaktan ziyade kültürel ve ekonomik bir mahiyet kazanmıştı.
XIX. yüzyıl, İngiltere’nin ihtişamının en üst düzeye ulaştığı ve dünyaya
damgasını vurduğu bir dönem olmuştur. İngiltere’nin yanında Fransa,
Belçika, Hollanda, Rusya ile eski sömürge imparatorlukları olan İspanya ve
Portekiz, Avrupa dışındaki kıtaları âdeta kendi aralarında pay etmiş
bulunuyorlardı. Fakat 1870 - 1871 yıllarında Avrupa siyaset sahnesine İtalya
ve Almanya gibi iki yeni güç daha çıktı. Bu güçler de sömürgecilik
politikasına başlayınca, sömürgecilik alanında yeni bir mücadele başladı.
Özellikle Almanya’nın “Doğu’ya doğru atılım” politikası ile başlayan
bloklaşma süreci ve diğer sebepler Almanya - Avusturya bloğu karşısında
Fransa’yı İngiltere ve Rusya’nın yanına itti. Bilinen gelişmeler sonunda
Dünya savaşı patlak verdiğinde Fransa ile Osmanlı Devleti bu ilk büyük
savaşta karşı karşıya geldiler.35
Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşa girmesi, İtilaf devletlerinde bu
imparatorluğun yıkılma zamanının geldiği düşüncesini güçlendirdi. Ancak,
Osmanlı topraklarının paylaşılması anlaşmazlıklara neden olabileceğinden,
önceden bu konuda aralarında bazı gizli anlaşmalar yapmak istediler.
Bunlardan biri de 1915’te yapılan ve Boğazlar’ın Rusya’ya verilmesiyle ilgili
olan anlaşmaydı.

------------------------------------------------------

31 Ercüment Kuran; Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında Osmanlı Siyaseti (1827 -
1847), İstanbul Ünv.Yay., İstanbul, Yenilik Basımevi, 1957, s. 1 - 61. Ahmet Rasim; Osmanlı
Tarihi, Cumhuriyet gaz. Matb., 1966, s. 471 - 476. Hüner Tuncer; s. 49, 50.
32 Yeşilköy ve Berlin Antlaşmaları’nda Ermeniler lehine maddelerin yer almasıyla aralarında
Fransa’nın da bulunduğu büyük devletler, Ermenilerin oturduğu yerlerde ıslahat yapılması
görevini Babıaliye verecek ve bunun yerine getirilmesinde denetleme sorumluluğunu kendileri
üstleneceklerdir. Karal; Osmanlı Tarihi, c. VIII, 3. B., Ankara, TTK, 1988, s. 129 - 133. Hüner
Tuncer; s. 78.
33 Adnan Gülerman; “Ermeni Meselesinde İdeolojik Yönlendirmeler”, Türk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumu, Şark Basım ve Yay., İzmir, 1983, s. 199 - 211.
34 Fahir H. Armaoğlu; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara, Sevinç matb, 1964, s. 185 - 204.
35 Rıfat Uçarol; Siyasî Tarih (1789 - 1994), Filiz Kitabevi, İstanbul 1985, s. 376 - 377.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:10

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Rusya Boğazlar’ı ele geçirebilmek için İngiltere ve Fransa’ya 4 Mart
1915’te bir nota verdi. Fakat İngiltere ve Fransa, Rusya’nın bu isteğine karşı
çıkmak isteseler de Rusya’nın Almanya ile ayrı bir barış yapma eğilimi
göstermesi üzerine, İngiltere 12 Mart 1915’te Fransa dahi 10 Nisan 1915’te
Rusya’nın isteklerini kabul ettiler. Buna karşılık Rusya’da bu iki devletin
Osmanlı Devleti’nin diğer bölgeleri ile Asya’daki çıkar ve emellerini kabul etti.
Böylece müttefikler, yapılacak görüşmede Boğazlar ve çevresini Rusya’ya
bırakmış oldular.
Konuyla ilgili bir başka anlaşma ise Londra Anlaşması’dır. 26 Nisan
1915 tarihinde İtalya, İngiltere, Fransa ve Rusya arasında imzalanan bu
antlaşmaya göre; İtalya’ya, Osmanlı Devleti’nden pay verilmesi kabul
edilmiştir. Buna göre:
İngiltere, Fransa ve Rusya, Asya Türkiyesi’nin tamamen paylaşılması
hâlinde, İtalya’nın Güneybatı Anadolu’dan, adil bir pay almasını genel olarak
kabul ediyorlardı. Bu bölgenin sınırları Fransa ve İngiltere’nin çıkarları göz
önünde bulundurularak çizilecekti.
Osmanlı topraklarının bütünlüğü korunursa ve büyük devletlerin çıkar
bölgelerinde değişiklikler yapılırsa, İtalya’nın çıkarları da dikkate alınacaktı.
Eğer bu savaş boyunca Fransa, İngiltere ve Rusya Asya Türkiyesi’nde bazı
yerleri işgal ederlerse, Antalya iline yakın olan yerler İtalya’ya ayrılacaktı ve
İtalya isterse buraları işgal edebilecekti.
Ayrıca İtalya, Ouchy Anlaşması gereğince geçici olarak elinde
bulundurduğu On iki ada üzerinde tam egemenliğe sahip olacaktı.
Fransa, İngiltere ve Rusya’nın Arabistan ile yapmış olduğu;
Müslümanlara ait kutsal yerlerin bağımsız Müslüman yönetimlere bırakılması
konusundaki açıklamayı, İtalya da kabul edecekti.36
a. Sykes - Picot (İngiliz - Fransız) Anlaşması
Daha önce yapılan gizli antlaşmalar gereği, Osmanlı Devleti’nin
parçalanması hâlinde, Rusya ve İtalya’ya Anadolu’dan yer ayrılmıştı. Bunun
üzerine harekete geçen İngiltere ile Fransa, geri kalan Osmanlı topraklarını
kendi aralarında paylaşmak üzere birtakım anlaşmalar yaptılar.
Fransa eş zamanlı olarak, Rusya’nın Boğazlar’a yerleşmesine karşılık,
kendisinin de Suriye ve Çukurova’ya yerleşmesini istiyordu. İngiltere de bu
konuda Fransa’nın önce Rusya ile anlaşmasını öneriyordu. İngiltere ise,
1915 yılına gelindiğinde Araplar ile yakın ilişkiler içine girmişti. Kendi
koruyuculuğunda Arapların bağımsızlığını benimsemiş ve Mekke Şerifi
Hüseyin ile bu amaçla iş birliği yapmıştı. Bunu Fransa’nın da desteklemesini
istiyordu. Fransa ise Suriye ve Çukurova’da yerleşmekte ısrar ediyordu.37

----------------------------------------------------------

36 Ömer Kürkçüoğlu; Türk - İngiliz İlişkileri (1919 - 1926), Ankara Ünv. Siyasal. Bil. Fak. Yay.
Ankara, 1978, s. 41. Uçarol; s. 367
37 Matthew Smith Anderson; s. 348, 349, 350.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:11

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Sonuç olarak İngiltere ve Fransa arasında, 10 - 23 Ekim 1916
tarihinde yapılan bu anlaşma gereğince;
1) Adana, Antakya Bölgesi, Suriye kıyılarının ve Lübnan’ın Fransa’ya;
Musul hariç, Irak’ın İngiltere’ye bırakılması taahhüt ediliyordu. Fransa ve
İngiltere, böylece bu bölgede istedikleri türde yönetimler kurabilecektiler.
2 Suriye’nin diğer bölgeleri ile Musul ve Ürdün’ü kapsayan bir büyük
Arap Krallığı kurulacak, ancak bu Fransız ve İngiliz koruyuculuğu altında
bulunacaktı.
3) Filistin’de, Rusya ve diğer müttefikler ile Şerif Hüseyin tarafından
kararlaştırılacak olan uluslararası bir yönetim kurulacaktı38.
Burada dikkat çekici bir unsur da büyük devletlerin emperyalist
amaçlarına hizmet eden, hatta onların üniforması altında savaşan
Ermenilere Birinci Dünya Savaşı sırasında imzalanan gizli paylaşım
anlaşmalarında toprak verilmemiş olmasıdır.39
b. Saint - Jean de Maurienne Anlaşması
Sykes - Picot Anlaşması İtalya tarafından öğrenilince, Roma’da tepki
yarattı. Bunun üzerine yapılan diplomatik girişimler sonucu İtalya, İngiltere ve
Fransa arasında 19 Nisan 1917’de Saint Jean de Maurienne Anlaşması
yapıldı. Buna göre:
İtalya üç müttefiki arasında yapılmış olan anlaşmayı kabul ediyordu.
Buna karşılık olarak da Mersin dışında, Antalya, Konya, Aydın ve İzmir’i
alıyordu. İngiltere ve Fransa İzmir’de birer liman kurabilecekti. İtalya’nın
Mersin, İskenderun, Hayfa ve Akka’da serbest limanları olacaktı. Bu anlaşma
Rusya’nın da onayını aldıktan sonra kesinlik kazanacaktı.40
XIX. yüzyılın sonlarına doğru “denge siyaseti” ile ayakta durmaya
çalışan Osmanlı Devleti’nin ömrünü tamamladığını düşünen Avrupa
Devletleri, artık “Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü koruma politikasını
terk ederek, dağıtılacak ya da dağılacak olan imparatorluktan kendilerine bir
pay alabilmek için girişimde bulunmuşlardı.” Bu yönde “Şark Meselesi”
olarak bilinen; Avrupalıların Osmanlı halkından Türk olmayan unsurlara
yönelik, “ıslahat”, “özerklik” ve sonuçta “bağımsızlık” istekleri ve faaliyetleri
başlıca araçlardan biri olmuştur. XIX. yüzyılda Balkanlar’da Osmanlı
hâkimiyetine karşı baş gösteren Yunan, Bulgar ve Sırp isyanları, “Şark
Meselesi”nin ilk belirtileriydi. Buna paralel olarak Avrupa devletleri, kendi millî
politikaları gereği Doğu Anadolu ve civarında bir Ermeni devleti kurulması

---------------------------------------------------

38 Kürkçüoğlu; s. 42.
39 Yuluğ Tekin Kurat; Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, 2B, Turhan Kitabevi, Ankara,
1986, s. 19 - 20.
40 Anderson; s. 350, 351, 352. Kürkçüoğlu; s. 43.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:12

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

taraftarı idiler. Bu nedenle de Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin bir kısmını
kurulacak olan Ermeni devletinin sınırları içinde değerlendiriyorlardı.41
Böylece İtilaf devletleri Ermenilere bağımsız bir devlet vaadinde
bulunuyorlardı. Bu durum Fransız, İngiliz ve Rusların Ermenileri çok
sevmelerinden kaynaklanmıyordu. Aksine söz konusu ülkelerin Anadolu
üzerindeki kendi çıkarlarıydı.42
Ulusal bir devlet kurmak isteyen Ermeniler Avrupa’daki bu gelişmeleri
çok iyi değerlendirmiş ve bağımsızlık isteklerine ulaşmak istemişlerdi. Bunun
için de Birinci Dünya Savaşı’nda İtilaf devletlerinin yanında yer almışlar ve
kurdukları çeteler ile masum insanların canına, malına ve namusuna kast
etmişlerdi.
İşte gücünü Avrupa devletlerinden alan Ermeniler amaçlarına ulaşmak
uğruna her fırsatta Türklere zulmetmekten geri kalmamışlardı.43 Anadolu
coğrafyasının çeşitli yerlerinde görülen bu insanlık dışı faaliyetler, Urfa ve
çevresinde Fransız ve Ermeni iş birliği ile olmuştur.
3. Osmanlı Devleti Zamanında Fransa-Ermeni İş Birliği
Fransa, Osmanlı Devleti’ndeki azınlıklarla (özellikle Ermenilerle)
yakından ilgilenen, bu ilgisini Anadolu topraklarında kurmak istediği
“ekonomik nüfuz” politikası gereği sürdüren, Orta Doğu ve Akdeniz’de denge
kurmak için Ermenileri uzun süre kontrol altında tutan bir devletti.
Yukarıda da belirtildiği gibi Fransa’nın Güneydoğu Anadolu’ya ve
Suriye’ye olan ilgisi Haçlı Seferleri sırasında başlamıştı. Nitekim Fransa, o
dönemde Haçlı zihniyetinin bir eseri olarak karşımıza çıkan Urfa ve Antakya
Kontlukları ile Kudüs Krallığının Franklar tarafından kurulmuş olduğunu öne
sürerek bölge üzerinde hâkimiyet kurmak istiyordu.
Siyasî ve dinî bakımdan; Fransa Kralı 1250 yılında, Haçlı seferleri
sırasındaki hizmetleri karşılığında, Marunilere bir ayrıcalık belgesi “charte”
vermiş ve her türlü yardımda bulunmayı vaat etmişti.44 Daha sonra 1535’te,
Kanuni Sultan Süleyman ile I. François arasında imzalanan Osmanlı -
Fransız Ticarî Anlaşması, Fransa lehine büyük mali ve iktisadi çıkarlar
sağlamıştı. Daha o zamanlar, Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilere
tanınan imtiyazlar, başta Fransa olmak üzere, Avrupa devletlerinin dikkatini
çekmiş ve bu devletler, kendi çıkarları doğrultusunda Ermenileri
kullanabilmek için, 1630 yılından itibaren, Ermeniler arasında Katolik
propagandasına girişmişlerdi. Bu propaganda, Osmanlı topraklarında, yeni
fesat yuvalarının ortaya çıkmasına yol açacak tamamen siyasi ve ticari
hedefi olan bir gelişmeydi.45 Özellikle üst düzey Katolik Ermenileri tarafından

---------------------------------------------------

41 Özçelik; s. 116.
42 Selahi R. Sonyel; Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, c. 1, Ankara, 1973, s. 43.
43 ATASE Başkanlığı Arşivi; Kol: İSH - 10, Kutu: 626, Göm: 29, Bel: 29 - 11, 29-12.vs.
44 Karal; c. VI, s. 36.
45 Gencer; s. 578. Akyüz; s. 29.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:13

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

başlatılan, Ermeni milliyetçiliğinin de etkisiyle 1604 - 1877 yılları arasında
Fransa’da; Türkiye, Ermeniler ve hayali Ermenistan konusunda birçok kitap
ve makalenin yayımlandığı, yapılan araştırmalar sonunda gün ışığına çıkan
ve Fransa’nın Ermeni sorununun ortaya çıkmasında oynadığı önemli rolü
kanıtlayan gerçeklerdir.46
Anlaşıldığı üzere Fransa, Osmanlı ülkesi üzerinde, misyoner
oluşumlar ve propagandalar sayesinde nüfuz sahibi olmaya başlamıştı.
Misyonerler öncelikle Müslüman halka yönelik faaliyetlerde bulunmuş; bunda
başarılı olamayacaklarını anlayınca çalışmalarını Ermeni ve Rum topluluğu
üzerinde yoğunlaştırmışlardı. Fransızlara göre misyonerler, bu bölgede
medeniyet öncüleriydi.47
Fransa’nın Ermenilerin koruyuculuğunu üstlenmesi, başka bir deyişle
Doğu Hristiyanlığının koruyucusu rolünü benimsemesi, ileride Anadolu’da
izleyeceği yayılmacı dış politikanın gerekçesini oluşturacaktı. Bunun da
ötesinde Türkiye Ermenilerini Katolikleştirmekle çeşitli yararlar elde eden ve
bu çerçevede Ermeni din adamlarından bir propaganda ordusu da oluşturan
Fransa’nın dinî faaliyetleri, yalnızca İstanbul’la sınırlı kalmayıp tüm Anadolu,
Suriye, Lübnan ve diğer Orta Doğu topraklarında yaygınlaşacaktı.48
Dinsel - kültürel yayılmacılığın yanı sıra ekonomik yayılmacılık
sürecinde Fransa’nın Osmanlı Devleti ile geliştirdiği ekonomik ilişkiler ve
bunların belirleyicisi olan bölgedeki ekonomik çıkarları, Fransa’nın özellikle
Kurtuluş Savaşı dönemindeki Ermeni politikasının anlaşılması açısından
irdelenmesi gereken önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. 1535
yılında Fransa’ya verilen kapitülasyonlarla başlayan Türk - Fransız ekonomik
ilişkileri, 1838’de imzalanan Osmanlı - Fransız Ticaret Sözleşmesi’yle yeni
bir boyut kazanmış ve böylece Osmanlı ekonomisini korumak amacıyla
konulan ticaret yasakları,yüksek ihracat gümrükleri, iç gümrük uygulamaları
gibi bazı kısıtlamalar Fransa lehine kaldırılmıştı. Bunun en önemli sonucu
ise, doğal olarak Osmanlı - Fransız ticaretinin artması olmuştu. Şöyle ki
Türkiye ile Fransa arasındaki ticaret hacmi, 1836 - 1840 yıllarında 27 milyon
Frank civarında iken 1849 - 1853 döneminde 59 milyon franka çıkmıştı.49 Bu
gelişmelerin yanı sıra 1854 yılında Kırım Savaşı’nı finanse etmek amacıyla
başlatılan borçlanma hareketi, diğer Avrupalı sermayedarları olduğu gibi
Fransız yatırımcıları da cesaretlendirmiş ve beraberinde hızlı bir sermaye
hareketini getirmişti. Yabancı sermaye transferi, dış borçlanmalar ve

-------------------------------------------------------------

46 Dündar Aydın,, “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında Fransa’nın Rolü”, Tarih Boyunca
Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Ankara, Kurtuluş Ofset Basımevi, 1985,
s. 286 - 290. Orhan Koloğlu; Avrupa’nın kıskacında Abdülhamit, İletişim Yay., İstanbul, 1998,
s. 166, 167.
47 Özçelik; s. 117.
48 Durmuş Yılmaz; Fransa’nın Türkiye Ermenilerini Katolikleştirme Siyaseti, Konya, S.Ü.Vakfı
Yayınları, 2001, s. 42 - 60. Cevdet Küçük; “XIX. Asırda Anadolu’da Ermeni Nüfusu”,Türk
Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Şafak Basım ve Yayınevi, İzmir, 1983, s. 83.
49 Şevket Pamuk; 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1550-1914, Gerçek Yayınevi,
İstanbul, 1993, s. 170 - 171.

**HIAMOVI** · 28-12-2008, 02:14

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

yatırımlar kanalıyla gerçekleşmiştir. Bankalar aracılığıyla gerçekleştirilen
borçlanmanın doğal sonucu olarak da ilk sermaye akımları bankacılık
sektöründe başlamış, daha sonra demir yolları, su, gaz, telefon, madencilik,
ticaret gibi alanlara kaymıştı.
1914 yılına gelindiğinde ise Osmanlı Devleti’nin dış borçları üç buçuk
milyar Frank’a ulaşmış ve bu paranın % 60,31’i Fransa’dan alınmıştı.
Fransa, bu alacağını güney illerinin işgaline bir sebep olarak gösterdi.50
Ayrıca bazı Fransız yazarları da bu bölgenin doğal kaynaklarını ve
zenginliklerini tanıtıyor, Fransa’nın, ihtiyaç duyduğu bu kaynaklardan
vazgeçemeyeceğini ileri sürüyorlardı. Bu kaynak ve zenginliklerinin başında
Çukurova’nın verimli alanları ve pamuk, Suriye’deki ipek ve Ergani maden
yatakları geliyordu. Bu zenginliklerin Fransız ekonomisine katkıları ile Doğu
Akdeniz ve İran yolunun kontrol altına alınması; Fransa’nın Anadolu’yu pazar
yapma gayretleriydi. Buralardan elde edilecek gelirlerle, Fransa’nın, dış ticari
bağımlılıktan kurtulabileceği ve ayrıca, yöreden toplanacak vergilerin yüz
milyonlara ulaşacağı belirtiliyordu51. Görüldüğü üzere Fransa’nın bu ilgisi,
Osmanlı Devleti’nden sağladığı mali - iktisadi, dinî, kültürel ve siyasi
çıkarlardan kaynaklanmaktaydı.52 Ayrıca Fransa, askerî bakımdan Suriye’yi
savunabilmek için, bölgenin dağlık kuzey kesiminde yer alan Maraş, Antep,
Adana ve Urfa illerini elinde tutmak istiyordu.53
4. Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeni Faaliyetleri
XIX. yüzyıl sonlarında ve XX. yüzyıl başlarında dış güçlerin tesiri ile
cemiyetler kurarak Osmanlı Devleti’nin başına büyük işler açan Ermeni
azınlığı bu çalışmalarına Birinci Dünya Savaşı içerisinde de devam etmiştir.
Birinci Dünya Savaşı’nın başlarında Türk ordusu Çanakkale’de,
Erzurum’da, Irak ve Suriye’de düşmanla çarpışırken; Ermeniler de Rus
ordularının Kafkasya’da ve İran’da ilerlemeleri sırasında Rus ordularına
katılmak suretiyle düşmanla iş birliği yaparak Türklere karşı savaşmışlardı.
Bundan başka Türk ordularının gerilerinde eşkıyalık ve çapulculuk yaparak,
ikmal kollarını basmak suretiyle fiilen taarruza başladılar. Çeşitli bölgelerde
Türk Hükûmetine karşı ayaklanmaktan çekinmeyen Ermeniler memleket
dâhilinde büyük bir güvensizlik yarattılar. Bu yüzden Osmanlı Devleti bir
kısım tedbirler alarak “Tehcir Kanunu”nu yürürlüğe koydu.54 Buna göre,
güvenlik açısından harekât bölgesinde zararlı görülen Ermeniler, Osmanlı
Devleti’nin daha elverişli bölgelerine ve Suriye’ye göç ettirildi. Bu konuda
alınan tedbirler ve Ermenilerin herhangi bir tazyike maruz kalmamaları için

----------------------------------------------------

50 Yaşar Akbıyık; Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara, 1990, s. 57.
51 Pierre Redan; La Cilicie et le Problème Ottoman, Paris, 1921, s. 114 - 118. Y. Akyüz;
s. 176 -177.
52 Akyüz; s. 58.
53 Ahmet Hulki Saral; Türk İstiklal Harbi IV, Güney Cephesi, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1966,
s. 37
54 Yusuf Halaçoğlu; Ermeni Tehciri ve Gerçekleri (1914 - 1918), TTK Basımevi, Ankara, 2001,
s. 47 - 53.

DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum

Yorum