DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Hükûmetin hassasiyetini belgeleyen vesikalar bugün Londra’da İngiliz Devlet
Arşivinde (Public Recard Office), Dış İşleri Bakanlığı belgeleri arasında 9158
sayılı dosyada “E 5523” numarada saklanmaktadır. Bu belgeler, işgal
sırasında bazı İngiliz ajanlar tarafından Babıaliden çalınmıştır.55
Savaşın sonlarına doğru, Rusya’da çıkan Bolşevik İhtilali sonucu
Brest-Litovsk Anlaşması ile Ruslar savaştan çekildi. 20 Aralık 1917’de
başlayan barış görüşmeleri devam ederken 13 Ocak 1918 günü Lenin ve
Stalin imzalı “13 Numaralı Decret” adlı bir bildiri yayımlandı. Buna göre,
doğudaki Türk topraklarının, silahlı Ermeni kuvvetleri tarafından kontrol
edildikten sonra boşaltılacağı duyuruluyordu. Rus ordusu fiilen dağılmış;
fakat yerini ve silahlarını Ermenilere bırakmıştı.56
Böylece, Millî Mücadele devrinde, Doğu Cephesi’ndeki mücadelenin
başarı ile sonuçlanmasına değin (1920), Millî kuvvetler karşılarında Ermeni
kuvvetlerini bulacaktı.
30 Ekim 1918 tarihinde Osmanlı Devleti, İtilaf devletleri ile Mondros
Mütarekesi’ni imzaladı. Bu mütareke ile Osmanlı Devleti Kars, Ardahan ve
Batum’u boşaltıyordu. Bu topraklar önce İngilizler tarafından işgal edildi
ardından da Ermenilere devredildi.
Mondros Mütarekesi’nde Ermeniler ile ilgili hükümler de vardı. Wilson
Prensipleri’ne göre şekillendirilmeye çalışılan bu hükümler şunlardı:
Madde 4: Bütün müttefikler ve Ermeni esirleri İstanbul’da toplanacak,
kayıtsız şartsız müttefiklere teslim edilecek.
Madde 11: İran’ın kuzeybatısında ve Kafkasya’da bulunan Türk
birlikleri geri çekilecek.
Madde 24: Ermenilerin çoğunlukta bulundukları vilayetlerden birinde
karışıklık çıkarsa Müttefikler, bu vilayetlerin bir kısmını veya tamamını işgal
edebileceklerdir.57
Mondros Mütarekesi’nden sonraki dönemde, İngiltere ve Fransa,
Ermenileri kendi sömürgeci politikaları doğrultusunda kullanmıştır.58 Bölgeyi
kolayca kontrol edebilmek ve asker ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla
Ermenileri tekrar sahneye çıkarmışlardı. Bunu fırsat bilen Ermeni çeteleri ise
boşalttıkları Anadolu topraklarına tekrar dönmeye başladı.
Birinci Dünya Savaşı’nda, İtilaf orduları saflarında, Türk ordusuna
karşı muharebe etmiş ve kan dökmüş olduklarını öne süren Ermeniler,



----------------------------------------------------------


55 Küçük; s. 95.
56 Kamuran Gürün; “Türkiye Ermenistan İlişkileri”, Avrasya Etüdleri, c. 3, Sayı 1, İlkbahar 1996,
s. 57.
57 Hamza Eroğlu; Türk İnkılap Tarihi, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1982, s. 93.
58 Ünsal Yavuz; Fransız Dışişleri Bakanlığı Belgelerinde Ermeni Kırımları Sorunu, D.T.C.F.
Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan Dergisi, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara, 1981, s. 655 -
658.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Osmanlı Devleti’nin mirasından faydalanmak ve büyük bir Ermenistan
kurmak çabasıyla Paris Barış Konferansı’nda resmen sahneye çıkmışlardı.
İlk önce 26 Şubat 1919’da Millî Ermeni Heyeti Başkanı Bogos Nubar,
ondan sonra da Ermenistan Cumhuriyeti Başkanı Avadis Aharonian Ermeni
isteklerini açıkladılar.59 Bu istek, Kafkasya’dan Akdeniz’e kadar uzanan ve
Anadolu’nun yarısı kadar bir yer tutan sözde Büyük Ermenistan’ın
kurulmasıydı. 15 vilayetten oluşan bu “Büyük Ermenistan” sınırları içine
Kilikya bölgesi de giriyordu.60
Ermeniler, 26 Şubat 1919’da Paris Barış Konseyi huzuruna çıkarak,
yukarıda sözü geçen sınırlar içinde bağımsız bir Ermenistan’ın tanınmasını
resmen istedikleri andan itibaren Başkan Wilson, onların savunucusu oldu.
Fakat unutulan ve zamanın gazeteleri tarafından dile getirilen önemli bir
ayrıntı işin büyüsünü bozuyordu; Bu da Ermenilerin bu bölgelerde hiçbir
zaman nüfus çoğunluğunu sağlayamamış olmasıydı.61 Birçok yerli ve
yabancı araştırmacının hazırladığı istatistiklere göre, Birinci Dünya
Savaşı’ndan önceki Ermeni nüfusu, çoğunlukta oldukları ileri sürülen doğu
illerinde bile azınlıktaydı.62 Bu nedenle de Ermenilerin çıkardığı büyük
gürültüye rağmen, isteklerinin aşırı olduğu noktasında birleşen birçok görüş
vardı. İngiltere Başbakanı Lloyd George bile Ermeni emellerinden bazılarının
“oldukça aşırı“ ve o günkü koşullar altında “gerçekleşmesinin çok güç”
olduğunu savunuyordu.
Her şeye rağmen Ermeniler, bu fikirlerini çeşitli propaganda
kampanyalarıyla tüm dünyaya duyurmakta hiç güçlük çekmiyorlardı. Batı
basını onlara bu açıdan her türlü yardımı yapıyordu. Amerika’daki “Ulusal
Ermeni Birliği” de Ermeni emellerini Batı Avrupa’ya duyurmak için her türlü
çabayı harcıyordu.
Fakat Ermenistan devleti için Doğu Anadolu’dan toprak almanın
imkânsız olduğunu gören Anlaşma devletleri, Adana havalisinde Urfa, Antep
ve Maraş’ın dâhil olduğu ayrıca Diyarbakır’ı da içine alabilecek küçük bir
Ermenistan kurmaya karar vermişlerdi.63
5. Millî Mücadele Döneminde Fransız - Ermeni İş Birliği
Temsil Heyeti, Ermenilerle iki cephede savaştı. Bunlardan ilki Doğu
Cephesi; İkincisi ise Fransızların işgal bölgesi olan Güney Cephesi’ydi.
--------------------------------------------

59 Saral; s. 9 - 11.
60 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., İstanbul, 1976, s. 18 - 21.
61 Ayrıntılı bilgi için bk. J. Mc. Carthy; Müslümanlar ve Azınlıklar, Çev. Bilge Umar, İnkılap Kit.
Yay., Ankara, 1998, s. 45 - 89. J. Mc Carthy,”Ermeni Terörizmi: Zehir ve Panzehir olarak Tarih”,
Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı Sempozyumu (17 - 18 Nisan1984 /
Ankara Üniversitesi) Tebliğleri, Ankara, 1984, s. 83 – 84. Uçarol; s. 311.
62 Daha geniş ayrıntı için bk. Baykent; s. 15. Küçük; s. 90 – 93.
63 ATASE Bşk.lığı Arşivi; Kol :İSH - 6, Kutu: 270, Göm: 142, Bel: 142 - 1, III – 5.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Mondros Mütarekesi ertesinde öncelikle İngilizler, Musul vilayetinden
başka 9 Kasım 1918’de İskenderun’u,64 6 Aralık 1918’de Kilis’i, 17 Aralık
1918’de Antep’i, 22 Şubat 1919’da Maraş’ı ve 24 Mart 1919’da Urfa’yı art
arda işgal etti.65 Bu esnada “Tehcir Kanunu” ile bölgeden uzaklaştırılan
Ermeni çeteleri de İngilizlerin Urfa’yı işgali sırasında onlarla beraber şehre
gelip gönüllü birlik oluşturdular.66
Ancak İngilizler, Fransızlarla yaptıkları Sykes - Picot Anlaşması’nı
yeniden düzenleyen “Suriye İtilafnâmesi” ile Urfa ve yöresini de diğer Güney
Anadolu illeri gibi Fransızlara devrettiler ve Kasım 1919 başında bütün
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni tahliye ettiler. Çekilen İngiliz birliklerinin
yerine Fransız işgal kuvvetlerinin geleceğini öğrenen yöre halkı dehşete
düşmüş ve her fırsatta protesto etmişti.67 Hem Mondros Mütareke şartlarına
hem de Wilson prensiplerine aykırı olduğu görülen bu işgaller, Anadolu ve
Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetince de üzüntüyle karşılanmakta ve
protesto edilmekteydi.68
a. Fransızların Urfa’yı İşgali ve Ermeniler
1 Ekim 1919 tarihinden itibaren bölgeye gelmeye başlayan Fransızlar,
işgal ettikleri bölgelerde çoğunlukla Ermenileri silahlandırarak69 çete tarzında
millî kuvvetlerin ve hatta savunmasız halkın üzerine saldırtmışlardı.70
Yöreden gelen haberlere göre; Urfa’da bulunan 500 kadar Fransız
kuvvetine, yine Fransızlar tarafından silahlandırılan Ermenilerin de katılması
suretiyle mevcudun 1000’e ulaştığı ve işgal ettikleri yörelerde yerleşen bu
askerlerin halkın yiyeceğine el koydukları anlaşılmaktaydı.71 Ermeni ve
Fransız iş birliğiyle gerçekleştirilen mezalimin bölgede gitgide yayılması
üzerine bütün Kilikya ve Anadolu’nun güneyi kanlı olaylara sahne olmuştu.72
Fransızların Ermenilerle ortaklaşa gerçekleştirdikleri bu mezalim karşısında,
kendilerini savunmak için silaha sarılarak Kuva-yı Milliye teşkilatına
katılmıştı.73,,


-----------------------------------------

64 a. g. a.; Kol: İSH - 3, Kutu: 67, Göm: 76, Belge: 76 – 1.
65 a. g. a.; Kol: İSH - 3, Kutu: 79, Göm: 28, Bel: 28 – 1.
66 a. g. a.; Kutu: 255, Göm: 120, Belge: 120 – 1. İsmail Özçelik; “Millî Mücadele’de Urfa’da
Ermeni - Fransız İş Birliği ve Bir Ermeni Doktorunun Amerika’dan Gönderdiği Mektup”, Askerî
Tarih Bülteni, Yıl 12, Sayı: 22, Şubat 1987, s. 194.
67 ATASE Bşk.lığı Arşivi; Kol: ATA - ZB, Kutu: 15, Göm: 40, Bel: 40 (1: 4); Kol: İSH - 6, Kutu:
270, Göm: 135, Bel: 135 - 1, 135 - 2; Kol: İSH - 6, Kutu: 270, Göm: 139, Bel: 139 – 1.
68 a. g. a.; Kol: İSH - 6, Kutu: 270, Göm: 21, Bel: 21 - 2; Kol: İSH - 6, Kutu: 270, Göm: 128,
Bel: 128 – 1.
69 Bk. Bilal Şimşir; İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919 - 1938), c. 2, TTK Yay., Ankara, 1992,
s. 247 vd.
70 Tevfik Bıyıklıoğlu; Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara, Genelkurmay Başkanlığı Yay.,
1962, s. 63 - 64. Saral; s. 45 – 46. a. g. a.; Kol: ATA - ZB, Kutu: 26, Göm: 65, Bel: 65 (1: 3); Kol:
ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 144, Bel: 144 (1: 4); Kol: ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 126, Bel: 126 – 2.
71 a. g. a.; Kol: ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 148, Bel: 148 (1: 6).
72 a. g. a.; Kol: ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 128, Bel: 128 - 2; Kol: ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 130,
Bel: 130 - 6; Kol: ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 124, Bel: 124 (1: 7).
73 a. g. a.; Kol: İSH - 10, Kutu: 626, Göm: 29, Bel: 29 - 1, 29 – 2.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Daha önce çetecilik yaparken firar etmiş olan Ermeniler, lejyonlar
hâlinde Adana’da toplanmışlardı. Fransızlar tarafından teşkilatlandırılmış
olan bu Ermeniler, Türklere zulümlerde bulunmak üzere Urfa, Antep ve
Maraş’a gönderildiler. Bu Ermeni lejyonlarının başlamış oldukları mezalimi
bitirdikten sonra, Urfa üzerinden Diyarbakır’a saldıracakları alınan haberler
arasındaydı.74
Vaktiyle Ermenileri Türklere karşı ayaklandırmak, ülke içinde iç
işlerimize karışmaya sebep bulmak için karışıklık çıkartmak amacıyla bağnaz
papazlar ve bozguncu komiteler tarafından Türklerin yaptıkları zulümlere dair
uydurulmuş masallar, şimdi Fransız subayları ve Ermeniler tarafından bir
gerçek olarak Türklere uygulanıyor, göz oymak, kulak ve burun kesmek,
kadınları ayaklarından asıp dövmek, memelerini koparmak, Türk kadın ve
kızlarının ırzlarına geçmek suretiyle saldırganlar alçaklık ve kötülükte
gerçekten eşi olmayan örnekler gösteriyorlardı.
Fransa ve Fransızlara karşı uzun ve eski senelerden beri Türk
kalplerinde var olan sevgi böylece müthiş bir şekilde azalıyor, yok oluyor, o
sevginin yerini kin ve nefret alıyordu.
Kafkasya’dan, Amerika’dan, Bulgaristan’dan canice amaçlarla gelen
ve getirilen bu bilinçsiz ve ülküsüz, Türk yurdunu ele geçirmek ve Türk’ü
soymaktan başka bir istek ve hırs taşımayan Ermenilerin Fransızlar
tarafından polis ve jandarma hizmetinde kullanılmaları, dünyanın hiçbir
tarafında duyulmamış ve görülmemiş bir biçimde, Fransız işgal bölgesinde
bir “caniler yönetiminin” kurulmasına neden oldu. Burada ortaya çıkan bu
Fransız yönetimi her türlü uygar kurallardan ve insancıl duygulardan
yoksundu.75 Fransızların Ermenileri kendi çıkarları doğrultusunda
kullanmaları bu bölgedeki karışıklığı arttırmıştı. Oluşan bu durum Amerikan
istihbarat raporlarına bile girmiştir.76
Amerika’da Boston şehrinde yayımlanan “Genç Ermenistan
gazetesi”nde ifade edildiği üzere; Erivan Ermeni Cemaatinden bir heyetin
Amerika’ya giderek oradaki Ermeni gençlerini toplayıp Adana ve Kafkasya’ya
gönderdiği ve Adana’daki kıtasında bulunan Ermenilerin firar etmekte iken
adı geçen heyetten Adana’ya bir müfettiş ve bir kumandan gelerek firarın
önüne geçildiği bildirilmekteydi.77 Bu yazıdan da anlaşıldığı üzere
Anadolu’da bir Ermenistan Devleti kurmayı amaç edinen Ermeniler,
Amerika’dan da soydaşlarını toplayıp bu bölgelere getirerek
teşkilatlandırmışlardı.


---------------------------------------------------

74 Ali Fuat Cebesoy; Millî Mücadele Hatıraları, Vatan Gaz. Yay., İstanbul, 1953, s. 38.
75 a. g. a.; Kol: İSH - 10, Kutu: 626, Göm: 29, Bel: 29 - 12, 29 - 13, 29 - 14, 29 – 15.
76 Orhan Duru; Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, Türkiye İş Bankası Kültür
Yay., İst., 2001, s. 73-76.
77 a. g. a.; Kol: ATA - ZB, Kutu: 25, Göm: 126, Bel: 126 – 3.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Kanun, tüzük, düzen, yöntem ve adalet ancak Fransız ve Ermeni
subaylarının k eyif ve görüşünden ibaretti. Özellikle Türk’ü ezmek, korkutmak,
soymak ve öldürmek amacıyla oluşturulmuş bu şebekeler üçe ayrılmaktaydı:
(1) Ermeni İntikam Alayı ve Ermeni gönüllüleri ve fedaileri,78
(2) İşleri düzeltme ve sonuçlandırma komisyonları,
(3) Kolluk, hafiye ve casusluk örgütleri.
Bu üç şebek eyei kuran, düzenleyen, kanlı bir biçimde işleten de
Fransızlardı. İşte bu yüzden Fransızlar hiçbir zaman bu yörede yaşanan
dramların tarihî sorumluluğundan kurtulamazlar.79
Tüm bu gelişmeler yaşanırken Fransızlar gerek işgal politikalarının
gerekse Ermeni yanlısı tutumlarının Mustafa Kemal ve Türk halkı tarafından
hiç de iyi karşılanmadığının farkındadırlar. Hatta Türk - Fransız ilişkilerinde
önemli bir şahsiyet olan Afyonkarahisar’daki Tabur Komutanı Binbaşı
Labonne, Fransız Harp Bakanlığına gönderdiği 7 Kasım 1919 tarihli gizli
raporda, bu konudaki gözlemlerini aktarmakla kalmayıp Fransa’nın
Türkiye’de izlediği politikaları da eleştiriyordu. Gerek Çukurova’nın gerekse
Antep, Urfa, Maraş’ın Fransızlarca işgal edilmesinin Türklerin pek hoşuna
gitmediğini itiraf eden Labonne, Çukurova’da belli şehir ve bölgelere
Müslüman halka eziyet edebilecek sivil ve asker yöneticiler atadıkları için
Türklerin kendilerine kızgın olduklarını belirterek, “Seyhan kıyılarında fazla
Ermeni yanlısı bir politika izliyoruz ve Müslüman halk gerek sivil gerek asker
Ermenilerin kötü hareketlerini şikâyet etmekte tamamen haksız değil...”
yolundaki sözleriyle önemli bir özeleştiri yapıyordu.80
b. Sivas Kongresi’nde Güney Cephesi’yle İlgili Olarak Alınan
Kararlar
Mustafa Kemal Paşa’nın 1919’da Anadolu’ya geçmesinden sonra 8
Ağustos 1919’da memleketi haksız olarak işgal eden İtilaf devletlerine karşı
Türk bağımsızlığını koruma uğruna millî kuvvetlerin kurulması, devlet ve
milletin kendi iradesine hâkim olması bütün Türk milletine bildirildi.81


------------------------------------------------------------


78 General Gouraud’nun, emrinde bulunan altı taburdan üçü Ermenilerden meydana gelmişti.
Bunların oluşumuna 1916’da Başbakan Briand tarafından başlanmış ve bir “Ermeni Alayı”
kurulmuştu. Türkler buna “Ermeni İntikam Alayı” adını vermişlerdi Bk. Akyüz; s. 180 vd. Ayrıca
Fransızlar tarafından bazı Türk köylerine gönderilen Ermeni “İntikam Ekipleri” meydana
getirilmişti. Bk. Sonyel; c. 1, s. 202.
79 Ali Saip Ursavaş; Kilikya Dramı ve Urfa’nın Kurtuluş Savaşları, Çev. Hüseyin Işık, Ankara,
Gnkur. Basımevi, 2000, s. 28.
80 Château de Vincennes (Fransız Kara Kuvvetleri Arşivi, SHAT), 7 N 3210, D.1, 7.11.1919
tarihli gizli Labonne raporu, Labonne’un bu eleştirilerine paralel olarak Fransız basını, Suriye ve
Çukurova’da Fransız yetkililerinin tam anlamıyla resmî Fransız politikasını uygulamadıkları
görüşündeydi. Ekim 1919’da Suriye ve Çukurova yüksek komiserliğine atanan General
Gouraud’a göre de Fransa 1919’da Çukurova’da “Ermeni Politikası” izlemiştir. Akyüz; s. 180.
81 Gazi Mustafa Kemal; Nutuk, Bas. Haz: Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, c. 1-2, Çağ
Paz. Gaz. Der. Kit. Bas. ve Yay., İstanbul, 2001, s. 36, 37, 38.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

Komutanların, emir dahi verilse, güvenilir kişiler yerine gelmedikçe, komuta
kademelerini bırakmamaları orduya emredildi.
İstanbul Hükûmeti tarafından bazı birliklerin kaldırılması hakkında
verilen emrin uygulanmaması kesinlikle bütün birlik komutanlarına
bildirilmişti.
Bu kesin emirleri veren Temsil Heyeti Başkanı Mustafa Kemal, milleti
millî gaye uğrunda kurulmuş olan Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i İlhak
Cemiyetleri gibi oluşumların yardımına koşmaya ve beraber çalışmaya
çağırıyordu.
Bu emirler, bütün kolordu ve tümen komutanlarına, vilayetlere,
sancaklara ve Müdafaa-i Hukuk kurullarına ulaştırılmış ve memleket ileri
gelenlerine de duyurulmuştu.82
Diğer taraftan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yapılan ve Sivas
Kongresi’nce tespit edilen saldırılar şunlardır:
(1) İngiliz ve Fransız memurları ile bunlar tarafından desteklenen
Ermeni komitecilerinin yöre halkına uyguladıkları baskılara dayanamayan
yerli halkın zor durumda kalarak göç etmek zorunda bırakıldığı.
(2) Anadolu toprakları üzerinde ve özellikle Diyarbakır, Halep ve
Suriye bölgelerinde yerleşik Ermenilerin göçleri sağlanarak veya
kolaylaştırılarak Adana, Maraş, Antep ve Urfa bölgesinde Ermeni nüfusunun
çoğaltılmaya çalışıldığı.
(3) Yabancı ve özellikle Fransız üniformasıyla Ermeni kıtalarının
bölgeye getirildiği ve buralardaki Ermenilerin de yabancı kıtalara katılması
suretiyle bu kıtaların takviye edildiği.
(4) Bu bölgede halkı birbirine katarak birleşmelerine engel olunmuş ve
yabancı himayesi zorla kabul ettirilmeye çalışılmıştır.83
10 Ekim 1919 tarihinde de Mustafa Kemal Paşa tarafından Ali Rıza
Bey’e gönderilen bir yazıda; Urfa’ya gelen 200 süvari askerinin Ermeni
olduğu ve Fransızların Adana, Urfa, Antep ve Maraş’ı içine alan bir
Ermenistan kurma hazırlığı içinde oldukları bildiriliyordu.84 Ayrıca Adana,
Urfa, Antep, ve Maraş’ı işgal edip buralardaki Türk halkına her türlü
haksızlığı layık gören Fransızların, bu bölgede hayali küçük Ermenistan
devletinin kurulması amacıyla İngilizlerle Arabistan’da anlaştıkları ve bu
şehirler dışında kalan Diyarbakır - Musul - Bitlis illerine de göz dikmiş
oldukları alınan haberler arasındaydı.85 Türkler tarafından kabul edilmesi
mümkün olmayan bu gelişmeler karşısında Mustafa Kemal, 12 Ekim 1919
tarihinde Albay Şevket Bey’e bir yazı göndererek; Fransızların bu tavrının,
---------------------------------------------------------
82 Saral; s. 63.
83 ATASE Bşk.lığı Arşivi; Kol: İSH - 7, Kutu: 350, Göm: 108, Bel: 108 - 1.
84 a. g. a.; Kol: İSH - 6, Kutu: 270, Göm: 140, Bel: 140 - 1.
85 a. g. a.; Kol: İSH - 5, Kutu: 205, Göm: 180, Bel: 180 (1: 11).

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

acilen Avrupa Devletleri ve Amerika nezdinde protesto edilmesi gerektiğini
dile getirmiştir.86
c. Urfa’nın Kurtuluşu ve Ermeniler
1919 Kasımında Urfa’nın işgalini tamamlayan Fransızlara karşı 9
Şubat 1920’de Urfa’ya hücum eden Kuva-yı Milliye birlikleri düşmanı
püskürtmüş ve Fransız bayrağını indirerek, yerine Türk bayrağını dikmişti.
Yine Urfa halkının çoğunlukla Kuva-yı Milliye’ye katıldığı görülmüştü.87 Şehri
teslim alan Kuva-yı Milliye Komutanı Ermeni ve Süryani cemaatlerine
mektup göndererek, kendilerinin vatandaş kabul edildiğini ve hareketlerinin
yalnızca işgalci Fransızlara karşı olduğunu ifade etmiş ve onlardan tarafsız
kalmalarını istemişti. Ancak Ermeni cemaati ve kilisesi Türklerin bu barışçı
tutumuna Kuva-yı Milliye ile mücadele ederek cevap vermişlerdir. Ermeni
kilisesinden Türklerin üzerine ateş açılmıştır.88
Bu olay üzerine Kuva-yı Milliye yetkilileri; Ermenilerden kiliselerine
Türk bayrağı asmalarını ve bir daha bu durumun tekerrür etmemesini istedi.
Ermeniler bunu yapmadıkları gibi, Amerikan Yetimhanesi ve kilise
çevresinde bulunan binalara yerleşerek, Kuva-yı Milliye’ye ateşe devam
ettiler. Bu sırada silahlı 1200 Ermeni ve Süryani’nin Fransızlara iltihak
ettiklerine dair kayıtlar bulunmaktadır.89
Urfa savaşları sırasında Kuva-yı Milliye’nin şehit, yaralı ve kayıpları
konusunda kesin bir rakam yoktur. Bununla beraber, tespit edilebildiği
kadarıyla, bu olaylar esnasında, sadece 11 Nisan günü cereyan eden
“şebeke hadisesi”nde, Türk tarafından 125 kişi şehit olmuş ve 168 kişi de
yaralanmıştır. Bu yaralılardan 12’si de daha sonra hayatlarını kaybetmiştir.90
Kuva-yı Milliye teşkilatının Urfa’yı işgali dolayısıyla Fransızlar,
dışarıdan hiçbir yardım, ikmal ve erzak alamamışlardı. Çaresizlik içinde
Kuva-yı Milliye ile anlaşmanın yollarını aramış ve Ermeni cemaatine
başvurarak, onların aracılığıyla gerçekleşecek bir anlaşma yolu bulmaya
çalışmışlardı.
Ermenileri kurtarmak için geldiklerini iddia eden Fransızlar, şimdi
Urfa’dan çıkabilmek için onlardan yardım diliyor ve onları kullanmak
istiyorlardı. Yine Fransızların bu davranışları gösteriyordu ki Ermeniler
konusundaki düşüncelerinde Haçlılar döneminden bu yana hiçbir değişiklik
olmamıştı. Ayrıca bu konuda Ermeni temsilcilerden Doktor Agop Beşelyan’ın
Urfa’da Kuva-yı Milliye kumandanı Ali Saip Bey’e Amerika’dan yazmış


-----------------------------------------------------

86 a. g. a.; Kol: İSH - 6, Kutu: 270, Göm: 157, Bel: 157 - 1, 157 – 2.
87 a. g. a.; Kol: İSH, Kutu: 396, Göm: 29, Bel: 29 - 1
88 Özçelik; s. 119.
89 a. g. e.; s. 119.
90 a. g. e.; s. 120.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

olduğu mektup; Ermeniler ve Fransız işgal kuvvetlerinin bu bölge üzerinde
oynadıkları oyun hakkında bilgi vermesi açısından önemlidir.91 (Ek - 3).
Sonuç
Tarihî olaylardan yola çıkacak olursak Avrupa’nın kendi dışındaki
devletlere karşı saldırgan bir tavır sergilediğini, Haçlı ruhunu ve sömürgecilik
anlayışını hâlâ muhafaza ettiğini kabul etmek gerekir.92 Bu bağlamda
Fransa’nın rolü büyüktür.
Osmanlı Devleti’nin çöküşünü uzun süredir izleyen Fransa, diğer
Avrupa ülkeleriyle yapmış olduğu gizli anlaşmalarla sürekli Osmanlı
toprakları üzerinden bir pay kapabilmeyi düşlemişti. Zaten Osmanlı
döneminde koparttığı imtiyazlarla Anadolu’yu çok iyi tanıyan Fransa buradaki
zenginliklerin farkındaydı. Bu nedenle Fransa, Birinci Dünya Savaşı
sonrasında Mütareke şartlarına aykırı olarak bölgeyi işgal etti. Bilindiği gibi
Orta Doğu’nun bir parçası olan Küçük Asya’yı ele geçirerek burada bir
tampon bölge yaratılabilirdi ve Orta Doğu’nun kontrolü mümkün olabilirdi.
Bölgeye geliş nedenlerinin başında da Ermenilerin haklarını savunmak ve
onlara bağımsız bir devlet kurmaları için yardım etmek olduğunu ileri
sürdüler. Hâlbuki Fransız çıkarları öncelikliydi ve onların amacı; bütün
Avrupa Devletleri gibi, on bir Haçlı seferiyle başaramadıkları “Orta Doğu’nun
ele geçirilmesi projesi”ni hayata geçirmekti. Fransa, “Orta Doğu’nun ele
geçirilmesi projesi”ni gerçekleştirmek için Ermenileri maşa olarak
kullanacaktı, aynı XI. yüzyılda olduğu gibi. Fransa’nın günümüz Orta
Doğusu’nda Amerika karşıtı izlediği politik yaklaşım “Orta Doğu’nun ele
geçirilme” projesinin devamı niteliğindedir. Özellikle “Büyük Orta Doğu
Projesi” olarak adlandırılan politik yaklaşımda, İsrail merkezli oluşum
karşısında; Avrupa Birliğinin iki önemli gücü Almanya ve Fransa bu merkezi
parçalama girişimi ile Filistin sorununa daha yakından yaklaşmaktadır. Bu
politik ortamda Irak’ın parçalanması ise tüm Avrupa’yı ve Batı’yı daha da
yakından ilgilenir hâle getirmiştir.
Birinci Dünya Savaşı sonrası bölge üzerindeki çıkarlarını sağlama
almak isteyen Fransa, işgal ettiği bu bölgeyi uzun süre ellerinde tutabilmek
amacıyla Ermenilerle birlikte hareket ederek birçok masum insanı
katletmiştir. Zaten Fransız işgal politikası çerçevesinde geçmişine şöyle bir
baktığımızda, işgal ettiği bölgelerdeki halkın direnişini kırabilmek için “kendi
içinde eritme” yöntemini kullandıkları yani asimile ettikleri anlaşılır.93
Anadolu’ya Ermeniler için geldiklerini ileri sürerek dünya kamuoyuna
haklılıklarını inandırmaya çalışan Fransızlar, bir süre sonra başarısızlığa
uğradıklarında onları yüzüstü bırakarak ve yine kullanmak isteyerek


-----------------------------------------------


91 Geniş bilgi için bk.; Ursavaş; s. 159-164.
92 L’ Europe contre I’Europe, éditions du Rocher; Paris, 1992, s. 40, 42.
93 Özellikle Cezayir’de, halkın 1871’den beri sürdürdüğü direnişi kırmak için bu yöntemi
kullandıklarını görüyoruz. Bk. Raimondo Luraghi; Sömürgecilik Tarihi, Çev. Aydın Emeç,
Sosyalist Yayınlar, İstanbul,1994, s. 285, 286

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

çekilmişlerdi. Sanki tarih yeniden tekerrür ediyor ve yine Ermeniler yanılgıya
düştüklerini anlayamıyorlardı.
Urfa’yı ve çevresini örnek alarak işlediğimiz Fransız - Ermeni iş birliği,
yukarıda verdiğimiz, Binbaşı Labonne’un ve Ermeni doktorunun
mektuplarındaki ifadelerden de anlaşıldığı üzere Fransızların işgali bölgeye
büyük acı ve üzüntü getirmiş; sanki Türk halkının sabrı denenmişti.
Fransızlar Urfa’dan çekildikten sonra, Ermenilerin bir kısmının silahlı
saldırılarda bulunmuş olmalarına rağmen, Türk tarafınca affedilmesi ve
Ermenilere karşı silah kullanılmaması Türklerin insani yönünün ne kadar ağır
bastığını gösterir.
Binbaşı Labonne ve bir Ermeni doktoru olan Doktor Agop Beşelyan,
hakikati görüp teslim etmişlerdir. Her devirde olduğu gibi bugün de
Ermeniler, dış güçlerin emel ve çıkarları doğrultusunda hareket etmekte ve
başkaları hesabına çalışmaktadırlar. Bu hareketlerinde dün nasıl birkaç kez
başarısız olmuş ve zarar görmüşlerse, bugün ve yarın da yapacakları
hareketlerden, Türklere karşı bir netice elde etmeleri mümkün değildir.
Abstract: France, who settled Anatolia during the crusades, noticed the wealth on
resources of Urfa and struggled to take the control of the region and this could be done by using
the christians, especially the Armenians, living around. France invaded Urfa after the First World
War, using its advantages it had during the Otoman era.
*** Words: France, Urfa, Crusades, Armenian problem, Turkish war of independance
Kaynaklar
1. Kitaplar
AKBIYIK, Yaşar; Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ankara,
1990.
AKYÜZ, Yahya; Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919 -
1922), 2. Baskı, TTK, Ankara, 1988.
Albertus Aquensis., Liber Christianae Expeditionis pro Ereptione,
Emundatione et Restitutione Sanctae Hierosolymitanae Ecclesiae, R.H.C.
occ.,IV., terc. Hefele, H., Albert von Aachen. Geschichte des ersten
Kreuzzuges, 2 cild, Jena 1923.
ANDERSON, Matthew Smith; Doğu Sorunu (1774 - 1923), Çev. İdil
Eser, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2000.
ARMAOÐLU, Fahir H.; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Sevinç Mat., Ankara,
1964.
AYDIN, Dündar; “Ermeni Meselesinin ortaya çıkmasında Fransa’nın
Rolü”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu,
Ankara, Kurtuluş Ofset Basımevi, 1985.
BAYKENT, Tuğrul; “Güneydoğu Anadolu’da Fransız Harekâtı ve
ATATÜRK (1918 - 1921)”, Doktora Tezi, Ankara, 1991.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

BIYIKLIOÐLU, Tevfik; Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay
Başkanlığı Yay., Ankara, 1962.
CAHEN, C.; La Syrie du Nord, Paris, 1940.
CARTHY, J. Mc.; Müslümanlar Ve Azınlıklar, Çev. Bilge Umar, İnkılap
Kit. Yay., Ankara, 1998.
CARTHY, J. Mc; “Ermeni Terörizmi: Zehir ve Panzehir olarak Tarih”,
Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı Sempozyumu (17 -
18 Nisan1984 / Ankara Üniversitesi) Tebliğleri, Ankara, 1984.
CEBESOY, Ali Fuat; Millî Mücadele Hatıraları, Vatan Gaz. Yay.,
İstanbul, 1953.
DEMİRKENT, Işın; Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118 - 1146), VII. Dizi,
S. 91, TTK Yay., Ankara, 1987.
DEMİRKENT, Işın; Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098 - 1118), İ. Ü.
Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1974.
DURU, Orhan; Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları,
Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2001.
EMİRHAN, Sami; Türkiye Fransız İlişkileri ve Muhtemel Gelişmeler,
İstanbul, Harp Akademileri Basımevi, 1993.
EROÐLU, Hamza; Türk İnkılap Tarihi, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi,
1982.
Gazi Mustafa Kemal; Nutuk, Bas. Haz: Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet
Velidedeoğlu, c. 1-2, Çağ Paz. Gaz. Der. Kit. Bas. ve Yay., İstanbul, 2001.
GENCER, Ali İhsan; “İhtilalci Ermenilerin İhtilal Teşkilatı
Talimatnamesi”, T.E.D., Sayı: 13, İstanbul, 1987.
GROUSSET, R.; Histoire des croisades et du royaume franc de
Jérusalem, c. I, Paris, 1934 – 1936.
GÜLERMAN, Adnan; “Ermeni Meselesinde İdeolojik Yönlendirmeler”,
Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Şark Basım ve Yay., İzmir, 1983.
GÜRÜN, Kamuran; “Türkiye Ermenistan İlişkileri”, Avrasya Etüdleri, c.
3, Sayı 1, İlkbahar 1996.
HALAÇOÐLU, Yusuf; Ermeni Tehciri ve Gerçekleri (1914-1918),
Ankara, TTK Basımevi, 2001.
HOLT, P. M.; Haçlılar Çağı (XI. Yüzyıldan 1517’ye Yakın Doğu), Çev.
Özden Arıkan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Ocak 1999.
KARAL, Enver Ziya; Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Meselesi, Dış
İşleri Akademisi Yay., Ankara, 1971.
KARAL, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, c. V, Ankara, 1961.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

KARAL, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, c. VI, 3. Baskı, Ankara, 1983.
KARAL, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, c. VI.
KARAL, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, c. VIII, 3. B, TTK, Ankara, 1988.
KAŞGARLI, Mehlika (Aktok); “Haçlı Seferleri ve Ermeniler”, 21.
Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk Ermeni İlişkileri Uluslararası
Sempozyumu, Yay. Haz. Berna Türkdoğan, Divan Yay., ATATÜRK
Araştırma Merkezi, Ankara, 2000.
KOLOÐLU, Orhan; Avrupa’nın kıskacında Abdülhamit, İletişim Yay.,
İstanbul, 1998.
KURAN, Ercüment; Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali Karşısında
Osmanlı Siyaseti (1827 - 1847), İstanbul Ü. Yay., İstanbul, Yenilik Basımevi,
1957.
KURAT, Yuluğ Tekin; “Doğu Anadolu’da Ermeni Sorunu (1900 -
1920)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu,
Ankara, Kurtuluş Ofset Basımevi, 1985.
KURAT, Yuluğ Tekin; Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, 2. B.,
Turhan Kitabevi, Ankara, 1986.
KÜÇÜK, Cevdet; “XIX. Asır’da Anadolu’da Ermeni Nüfusu”, Türk
Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, Şafak Basım ve Yayınevi, İzmir, 1983.
KÜRKÇÜOÐLU, Ömer; Türk - İngiliz İlişkileri (1919 - 1926), Ankara
Ü.Siyasal. Bil. Fak. Yay., Ankara, 1978.
L’ Europe contre I’Europe, éditions du Rocher; Paris, 1992.
LAMARTINE, A. De; Cihan Hâkimiyeti (Türkiye Tarihi), Haz. M. R.
Uzmen, Kervan Kitapçılık A. Ş. Ofset Tes., Bas, 1976.
LURAGHİ, Raimondo; Sömürgecilik Tarihi, Çev. Aydın Emeç,
Sosyalist Yayınlar, İstanbul, 1994.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

2. Makaleler
MANTRAN, Robert; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c. II, Çev. Server
Tanilli, Adam Yay., Haziran 1995.
ORTAYLI, İlber; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Hilal Yay., İstanbul,
1983.
ÖZÇELİK, İsmail; “Fransa’nın Çıkarları Çerçevesinde Urfa ve Urfa’da
Ermeniler”, Sömürgecilik Hareketlerinde Fransa ve Anadolu’da Fransız -
Ermeni İş Birliği, Editörler: Doç. Dr. Orhan Kılıç; Yard. Doç. Dr. Mehmet
Çevik, Elazığ, 2003.
ÖZÇELİK, İsmail; “Millî Mücadele’de Urfa’da Ermeni - Fransız İş Birliği
ve Bir Ermeni Doktorunun Amerika’dan Gönderdiği Mektup”, Askerî Tarih
Bülteni, Yıl 12, Sayı: 22, Şubat 1987.
PAMUK, Şevket; 100 Soruda Osmanlı - Türkiye İktisadi Tarihi 1550 -
1914, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1993.
RASİM, Ahmet; Osmanlı Tarihi, Cumhuriyet Gaz. Mat., 1966.
REDAN, Pierre; La Cilicie et Le Probleme Ottoman, Paris, 1921.
RUNCIMAN, St.; A History of the Crusades, c. II, London, 1965.
SARAL, Ahmet Hulki; Türk İstiklal Harbi IV, Güney Cephesi, Ankara,
Gnkur. Basımevi, 1966.
SONYEL, Selahi R.; Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, c.1, Ankara,
1973.
SOYSAL, İsmail; Fransız İhtilali ve Türk - Fransız Diplomasi
Münasebetleri, (1789 - 1802), Ankara, 1964.
ŞİMŞİR, Bilal; İngiliz Belgelerinde ATATÜRK (1919 - 1938), c. 2, TTK
Yay., Ankara, 1992.
TUNCER, Hüner; XIX. Yüzyılda Osmanlı - Avrupa İlişkileri, Ümit Yay.,
Ankara, 2000.
UÇAROL, Rıfat; Siyasî Tarih (1789 - 1994), Filiz Kitabevi, İstanbul
1985.
URAS, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay.,
İstanbul, 1976.
Urfalı Mateos Vekayinamesi (952 - 1136); Terc. Andreasyan, TTK
Yayınları, II. Seri, Nu. 21, Ankara, 1962.
URSAVAŞ, Ali Saip; Kilikya Dramı ve Urfa’nın Kurtuluş Savaşları,
Çev. Hüseyin Işık, Ankara, Gnkur. Basımevi, 2000.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı; Osmanlı Tarihi, c. II, 4. Baskı, Ankara,
1983.
YAVUZ, Ünsal; Fransız Dışişleri Bakanlığı Belgelerinde Ermeni
Kırımları Sorunu, D.T.C.F. ATATÜRK’ün 100. Doğum Yılına Armağan
Dergisi, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara, 1981.
YILMAZ, Durmuş; Fransa’nın Türkiye Ermenilerini Katolikleştirme
Siyaseti, S. Ü.Vakfı Yayınları, Konya, 2001.

Konu: DÜNDEN BUGÜNE ANADOLU’DA FRANSIZ-ERMENİ İŞ BİRLİÐİ VE URFA ÖRNEÐİ

alıntıdır....

bu makaleyi herkesin çok iyi bilmesi gerekir.